Pojęcie seksualności

Seksualność – to w dużej mierze wciąż temat tabu. Pomimo tego, że mówi się o nim coraz więcej, w wielu kręgach kulturowych nie jest poruszany „publicznie”, traktowany jest raczej jako coś wstydliwego, co nie powinno przekraczać granicy najbliższego otoczenia. Na samym początku warto odpowiedzieć sobie na pytanie, czym owa „kontrowersyjna” seksualność jest. Okazuje się, że nie jest to wcale takie proste, bowiem seksualność jest konstruktem wielowymiarowym, jest integralną częścią osobowości każdej istoty ludzkiej, którą trudno zdefiniować na tyle jednoznacznie, by objąć wszystkie jej obszary. Rozwój seksualności w toku życia człowieka powiązany jest z zaspokajaniem takich podstawowych ludzkich potrzeb, jak: pragnienie kontaktu, intymności, ekspresji uczuć, czułości i miłości. Światowa Organizacja Zdrowia zaznacza, że zdrowie seksualne, które jest częścią bardziej pojemnego pojęcia seksualności, stanowi połączenie biologicznej, emocjonalnej, intelektualnej i społecznej sfery życia i jest konieczne do pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości.

Seksualność ująć można w trzech wymiarach:

• biologicznym: dotyczącym narządów i ich fizjologii, działania hormonów oraz procesów uwarunkowanych genetycznie (jak dojrzewanie),
• psychicznym: dotyczącym uczuć i emocji, odczuwania przyjemności, fantazji i wyobrażeń,
• społecznym: dotyczącym bycia w relacjach, odniesień do grupy społecznej, zasad, nakazów i zakazów wynikających z funkcjonowania w społeczeństwie.

O ile seksualność może wydawać się tabu w odniesieniu do osób dorosłych, o wiele wyraźniejsze jest to w przypadku dzieci i młodzieży. Pomimo tego, iż świat zmienia się, ewoluuje, podobnie jak ludzkie poglądy, wiele osób nadal uważa, że wątek seksualności w odniesieniu do dzieci i młodzieży po prostu nie istnieje. Nic bardziej mylnego – dziecko jest istotną seksualną i pomijanie tego istotnego elementu może nieść za sobą poważne negatywne konsekwencje.

Problemowe zachowania seksualne dzieci i młodzieży

Trudno jest odnaleźć konkretną i aktualną definicję dzieci czy młodzieży przejawiającej problemy z zachowaniami seksualnymi (sexual behavior problems – SBP). Można uznać, że są to dzieci, które inicjują zachowania skoncentrowane na intymnych częściach ciała (takich jak genitalia, odbyt, pośladki czy piersi), niewłaściwe dla ich fazy rozwoju bądź potencjalnie niebezpieczne dla nich samych lub dla innych osób (Bonner, 2006). Niezwykle istotne wydaje się to, iż trudności w obszarze zachowań seksualnych wśród dzieci i młodzieży nie stanowią odrębnej jednostki diagnostycznej – syndromu czy zaburzenia, ale obejmują grupę zachowań postrzeganych jako problematyczne. Rozpoznać je można chociażby na podstawie kryteriów przedstawionych w dalszej części tego artykułu. Podkreślić należy, że sam fakt występowania zachowań seksualnych bądź towarzyszącego im niepokoju rodziców nie oznacza, że zachowania te są problematyczne. Na przykład ekshibicjonizm dziecięcy, pomimo że dla postronnego obserwatora może wydawać się czymś niepokojącym, wcale taki nie jest.

W swoim opracowaniu Bonner (2006) określa kilka kryteriów wskazujących na to, że można dane zachowanie uznać za problematyczne:

• występowanie zachowania częściej lub utrzymywanie się dłużej niż należałoby się spodziewać, biorąc pod uwagę etap rozwoju dziecka,
• częste odrywanie się dziecka od normalnych form aktywności,
• nieustępowanie pod wpływem na ogół skutecznych interwencji rodziców,
• występowanie między dziećmi, które znacznie się różnią pod względem wieku lub poziomu rozwoju,
• wzbudzają strach lub niepokój u innych dzieci,
• związane z przymusem lub agresją,
• szkodliwość dla dziecka, które je podejmuje, bądź dla innych dzieci.

Kryteria normy seksuologicznej dla dzieci i młodzieży

Czasami trudno jest ustalić, czy dane zachowanie dziecka czy nastolatka jest normatywne, czy też nie. Z powodu wielu utrwalonych stereotypów, braku wiedzy i niechęci do aktualizowania jej zgodnie z najnowszymi badaniami wiele osób nie potrafi wskazać, czy dane zachowanie mieści się w normie, czy też poza nią. Niestety, wciąż wiele osób wskazuje nawet, iż każde zachowanie młodej osoby nacechowane seksualnie (cokolwiek miałoby to w praktyce oznaczać) nie jest normatywne. Nic bardziej mylnego. Zachowania seksualne są naturalnym elementem rozwoju każdego człowieka – od dzieciństwa do dorosłości. Eksploracja świata idzie w parze z eksploracją ciała swojego i innych. Beisert (2006) przedstawia praktyczny i pomocny sposób na odniesienie zachowań młodych osób do normy seksuologicznej. Składa się on z siedmiu kryteriów do jednoczesnego stosowania. Wypełnienie ich wszystkich (lub też niezbędnego minimum) decyduje o przynależności zachowania do normy rozwojowej.

Kryteria prof. Beisert świadczące o przynależności zachowań seksualnych

O aktywności seksualnej dziecka i dorastającego nastolatka można mówić jako o mieszczącej się w granicach normy, jeśli spełnia określone poniżej warunki.

1. Nie utrudnia realizacji zadań rozwojowych przewidzianych dla tego okresu.

W każdym okresie rozwojowym (dzieciństwie, dorastaniu i dorosłości) przed człowiekiem stoją inne zadania. W zależności od okresu rozwojowego, w jakim się znajduje, człowiek uczy się chodzić, mówić czy tworzyć związki miłosne. Aktywność seksualna, którą wykazuje dziecko lub nastolatek, powinna być jedną z form aktywności rozwojowej, a co za tym idzie – nie powinna być aktywnością jedyną czy też utrudniającą wykonywanie innych zadań rozwojowych. Niepokojące są zatem sytuacje, w których aktywność seksualna dziecka czy nastolatka pochłania zbyt wiele czasu i uwagi, przez co nie pozwala na wykonywanie innych aktywności bądź prowadzi do zaniedbań w ich zakresie.

Można zatem mówić o odstępstwie od normy rozwojowej, kiedy trzyletnie dziecko, którego jednym z zadań rozwojowych w tym okresie jest eksploracja świata poprzez zabawę, znaczną część swojego czasu przeznacza na zachowania seksualne (np. masturbację dziecięcą) a jego zaabsorbowanie seksualnością utrudnia codziennie funkcjonowanie i uniemożliwia realizację zadań rozwojowych przeznaczonych dla okresu życia, w którym się znajduje.

2. Mieści się w repertuarze zachowań seksualnych charakterystycznych dla danego wieku.

Wiedza dotycząca zachowań seksualnych charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego jest niezbędna, by móc określić, czy konkretne zachowanie mieści się w normie, czy też nie. Kiedy owej wiedzy brakuje, każde zachowanie o charakterze seksualnym można uznać za nienormatywne, co jest założeniem błędnym.

W odniesieniu do tego kryterium można przywołać na przykład występowanie u dzieci w okresie przedszkolnym zachowań interakcyjnych (np. zabawy naśladujące aktywność seksualną innych osób), które dla osób nieposiadających wiedzy dotyczącej zachowań seksualnych charakterystycznych dla danego wieku mogą być przejawem aktywności nienormatywnej, kiedy w rzeczywistości mieszczą się w normie.

3. Dokonuje się między osobami będącymi w zbliżonym wieku.

U dzieci i młodzieży nieduża różnica wieku sprawia, że uczestnicy interakcji mają podobną pozycję, a co za tym idzie – podobną możliwość decydowania o jej przebiegu. Kiedy aktywność seksualną podejmują osoby, które nie są w zbliżonym wieku (np. dziecko i dorosły), powstaje istotna dysproporcja, np. w zakresie intelektu czy siły, co może prowadzić do ograniczenia...