Najczęstsze przyczyny inicjacji narkotykowej i alkoholowej

Przyczyną rozpoczęcia, a następnie kontynuacji przyjmowania środków uzależniających lub kompulsywnego podejmowania czynności jest pragnienie uzyskania jednego z pożądanych efektów:

• działania rozluźniającego (uspokajającego, nasennego, przeciwlękowego, przeciwbólowego),
• działania stymulującego (aktywizującego, dopingującego, poprawiającego samopoczucie, podwyższającego intensywność przeżywania),
• działania halucynogennego (wpływającego na intensywność spostrzegania, myślenia i przeżywania lub zniekształcającego je, zmieniającego stan świadomości).

Na przebieg i rozwój uzależnienia wpływają następujące czynniki:

1. specyficzne właściwości danej substancji psychoaktywnej,
2. fizjologiczne właściwości organizmu warunkujące indywidualną szybkość powstawania i rozwoju uzależnienia,
3. cechy osobowości,
4. czynniki środowiskowe: słabość więzi rodzinnych i społecznych, presja grupy, przepisanie leku przez lekarza (przy uzależnieniach jatrogennych), dostępność substancji psychoaktywnej.

Uzależnienie mieszane czy uzależnienie krzyżowe?

Odsetek osób uzależnionych wyłącznie od jednej używki systematycznie się zmniejsza. Do poradni oraz ośrodków stacjonarnych leczenia uzależnień coraz częściej trafiają klienci uzależnieni nie od jednego, ale od dwóch lub nawet kilku różnych środków psychoaktywnych. Osoby przyjmujące jednocześnie różne substancje psychoaktywne otrzymują według klasyfikacji ICD-10 rozpoznanie F19.2: „Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane naprzemiennym przyjmowaniem wyżej wymienionych (F10-F18) i innych środków psychoaktywnych”. Zwyczajowo uzależnienie to jest nazywane „uzależnieniem mieszanym” (dawniej politoksykomanią).

W związku z rosnącą liczbą klientów zażywających kilka substancji psychoaktywnych kluczową kwestią staje się odróżnienie uzależnień mieszanych od krzyżowych. Choć zdarza się, że tych nazw używa się jak synonimów, a w klasyfikacji medycznej zarówno osoby z uzależnieniem mieszanym, jak i z uzależnieniem krzyżowym otrzymają to samo rozpoznanie (F19.2), to jednak zamienne stosowanie tych określeń jest błędem. Rozróżnienie to ma zasadnicze znaczenie dla klinicznego zrozumienia dynamiki zaburzenia konkretnego klienta, a następnie dostosowania postępowania terapeutycznego do specyfiki jego potrzeb i zasobów.

Uzależnienia mieszane a uzależnienia krzyżowe

Jedną z podstawowych różnic między uzależnieniem mieszanym a uzależnieniem krzyżowym jest cel sięgania przez klienta po daną substancję oraz rodzaj ten substancji.
W uzależnieniu mieszanym chory przyjmuje środki psychoaktywne o różnym działaniu (np. leki o działaniu nasennym, narkotyki dodające energii, tłumiący emocje alkohol), aby pozostawać w stanie odurzenia. Natomiast w przypadku uzależnienia krzyżowego (ang. cross-dependence) chory również sięga po różne substancje, ale charakteryzujące się podobnym działaniem na układ nerwowy (stymulant + stymulant, depresant + depresant) w celu zmniejszenia objawów odstawiennych.

Uzależnienia krzyżowe charakteryzują się więc tym, że uzależniony zażywa kolejną substancję psychoaktywną po to, aby zredukować objawy zespołu abstynencyjnego, który pojawił się po odstawieniu pierwszego środka. Wykorzystuje w ten sposób farmakologiczną zdolność jednej substancji (lub jednej grupy związków chemicznych) do wytłumiania objawów zespołu abstynencyjnego wywołanego odstawieniem innej substancji (lub grupy związków), podtrzymując w ten sposób stan fizycznego uzależnienia.

Konsekwencją uzależnienia krzyżowego jest łatwość wystąpienia uzależnienia od substancji pokrewnej przy istniejącym już uzależnieniu środka z grupy o podobnym działaniu.

Przykłady uzależnień krzyżowych:

• Uzależnienie od benzodiazepin rozwija się łatwiej u osób już uzależnionych od innych substancji o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym, takich jak alkohol lub barbiturany.
• Chory przyjmujący heroinę łatwo uzależni się od morfiny, ponieważ jest ona narkotykiem należącym 
• do tej samej grupy – opioidów.

W praktyce klinicznej specjaliści psychoterapii uzależnień i lekarze psychiatrzy obserwują, że choć klientom uzależnionym udaje się zachować abstynencję od danej substancji nawet przez kilka lat, to podczas konsultacji okazuje się, że uzależnili się oni od innych środków zmieniających świadomość, które przyjmowali w tym okresie.

Tolerancja i tolerancja krzyżowa w uzależnieniu

Tolerancja jest zjawiskiem polegającym na adaptacji organizmu na ilość substancji psychoaktywnej – po pewnym czasie zażywania danej substancji dawka, która wystarczała, by przynieść pożądany efekt, przestaje być wystarczająca, w związku z czym pojawia się potrzeba spożywania większych ilości dla wywołania oczekiwanego efektu odurzenia. Zmiana tolerancji jest jednym z osiowych objawów uzależnienia.
Najczęściej zmiana tolerancji polega na zmniejszeniu wrażliwości organizmu na substancję, czyli na wzroście tolerancji. Zjawisko tolerancji może rozwijać się stopniowo na skutek przewlekłego kontaktu klienta z substancją psychoaktywną lub powstać nagle, po jednorazowym użyciu danego środka. Na skutek wielokrotnego używania może wystąpić zjawisko odwrotnej tolerancji, czyli sensytyzacji (zwiększonej wrażliwości).
Niektóre leki i narkotyki wywołujące tolerancję krzyżową mogą skutkować tym, że przyjmowanie pewnych środków może spowodować wzrost tolerancji na inne środki dotychczas przez niego nieprzyjmowane, ale charakteryzujące się podobnym działaniem na układ nerwowy. W efekcie osoba uzależniona musi przyjąć od razu bardzo dużą dawkę środków, aby osiągnąć oczekiwany efekt.

Zależność krzyżowa pełna i niepełna

Zależność krzyżowa pełna polega na zdolności do pełnego tłumienia objawów zespołu abstynencyjnego wywołanego przez odstawienie jednego środka przez inny środek i podtrzymywania w ten sposób stanu fizycznego uzależnienia.

Na przykład klient cierpiący z powodu odstawienia heroiny może całkowicie znieść objawy zespołu abstynencyjnego, przyjmując morfinę, czyli środek z tej samej grupy substancji (opioidów), cechujący się bardzo podobnym działaniem i charakteryzujący powinowactwem do tych samych receptorów.

Natomiast jeżeli przyjęty środek redukuje objawy abstynencyjne tylko częściowo, występuje zależność krzyżowa niepełna.

Na przykład osoba w opioidowym zespole abstynencyjnym pije alkohol, czasami nawet w dużych ilościach, to uzyskuje co prawda efekt znieczulenia, jednak tylko chwilowo. Wrażenie zniesienia zespołu odstawiennego pochodzi stąd, że alkohol ma działanie uspokajające i uśmierzające ból.

Opis przypadku dotyczy klienta uzależnionego z rozpoznaniem zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych naprzemiennym przyjmowaniem różnych środków psychoaktywnych (F19.2 wg klasyfikacji ICD-10), leczonego w warunkach ośrodka stacjonarnego. To jego druga próba leczenia w ośrodku stacjonarnym.

Klient K.W., mężczyzna w wieku 36 lat, kawaler, obecnie niebędący w żadnym związku partnerskim, bezdzietny, aktualnie bezrobotny, z wykształceniem zawodowym (elektromonter). Matka klienta z wykształceniem średnim, ojciec – wykształcenie zawodowe (pracownik budowlany). Matka rozwiodła się z ojcem, kiedy klient miał 15 lat. Klient ma młodszego o 7 lat brata. Brat spoza problemu, sporadycznie używa alkoholu. Klient podaje, że ojciec był uzależniony od alkoholu, zmarł w wieku 39 lat w związku z powikłaniami zdrowotnymi wynikającymi z nałogowego picia alkoholu.

Pierwsze kontakty z substancjami psychoaktywnymi klient podjął w 15. roku życia. Używał okazjonalnie środków wziewnych (butapren, rozpuszczalniki) przez okres około 1 roku, następnie sięgnął po marihuanę (palona około 3 razy tygodniowo), ponadto sporadycznie LSD – przede wszystkim podczas spotkań towarzyskich i dyskotek (średnio 2–3 razy w miesiącu). W tym okresie alkohol używany sporadycznie, bez upijania się.
W wieku 19 lat zaczął zażywać opioidy: morfinę i Tramal w postaci tabletek, a od 23. roku życia – heroinę, początkowo paloną, potem przyjmowaną dożylnie w wielomiesięcznych ciągach z przerwami na detoksykację. Detoksykowany kilkakrotnie w ciągu kilku następnych lat.

W wieku 28 lat podjął pierwszą próbę leczenia w warunkach ośrodka stacjonarnego, terapię ukończył. Podjął pracę zawodową. Po leczeniu utrzymywał abstynencję narkotykową oraz alkoholową około pół roku, po tym czasie zaczął coraz częściej sięgać po alkohol, początkowo głównie piwo pite wieczorami po pracy, a następnie codziennie w coraz większych dawkach (do około pół litra wódki na dobę).
Po półtora roku od ukończenia terapii wrócił do zażywania morfiny i regularnie sięgał po alkohol w okresach, kiedy miał do niej utrudniony dostęp, w celu złagodzenia objawów abstynencyjnych. Do drugiego ośrodka zgłosił się po odbyciu kolejnej detoksykacji.

Na podstawie wywiadu klinicznego z klientem i informacji zawartych w dokumentacji medycznej dotychczasowych prób leczenia zdiagnozowano zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spow...