AD jest schorzeniem typowym dla wieku podeszłego i nieustannie stanowi dla medycyny ogromne wyzwanie. Patofizjologia choroby Alzheimera jest złożona i wieloczynnikowa, a jej przyczyny są wciąż niejasne i badane. Choroba Alzheimera zaliczana jest do chorób zwyrodnieniowych mózgu, spowodowanych odkładaniem się w mózgu białek o patologicznej strukturze (beta-amyloidu i białka tau), czego skutkiem jest zanik neuronów i ich połączeń. Pod wpływem obumarcia neuronów ustaje produkcja neuroprzekaźników mózgowych. Za jedno z bardziej kluczowych w przypadku choroby Alzheimera uważa się zaburzenie stężenia acetylocholiny. Jednak nie mniej ważne są nieprawidłowości takich neurotransmiterów, jak serotonina, noradrenalina i dopamina. Badania nad etiologią AD wskazują wciąż nowe czynniki, dlatego zasadna jest teza o złożoności pochodzenia tego schorzenia.

W Polsce diagnostyka i leczenie choroby Alzheimera, a także innych chorób neurodegeneracyjnych, podejmowane są w ramach wielu różnych specjalności i form opieki, w tym geriatrii, neurologii, neuropsychologii oraz w ramach opieki długoterminowej. W związku z tym, że przyczyna powstawania tego typu otępienia nie jest znana, nie ma metody terapii, która gwarantowałaby jego zahamowanie bądź wyleczenie. Obecnie AD jest chorobą nieuleczalną.

Terapia osoby chorej na Alzheimera musi przebiegać we współpracy z rodziną klienta, a przede wszystkim uwzględniać stadium choroby, a więc aktualne potrzeby, możliwości oraz ograniczenia fizyczne, poznawcze i emocjonalne klienta. Około 50% chorych na różne postacie otępienia to właśnie osoby z chorobą Alzheimera.

Czynniki ryzyka choroby Alzheimera

Chociaż choroba Alzheimera stanowi przedmiot badań od wielu dekad, jej przyczyny i dynamika nie są jeszcze w pełni poznane. Wskazanie czynników wpływających na ryzyko wystąpienia tego schorzenia wydaje się kluczowe dla zrozumienia jego mechanizmów, a także w celu opóźnienia wystąpienia i zahamowana rozwoju choroby.

Najważniejszym czynnikiem ryzyka wystąpienia otępienia i choroby Alzheimera jest wiek. Ryzyko zachorowania wzrasta wraz z wiekiem i jest wyższe w przypadku kobiet. Poza czynnikami demograficznymi wśród przyczyn choroby Alzheimera wskazuje się czynniki genetyczne i medyczne. Zwiększone ryzyko jest związane między innymi ze współwystępowaniem nadciśnienia tętniczego, hiperlipidemii, choroby niedokrwiennej serca oraz cukrzycy typu 2. Wpływ mają również inne czynniki, jak: urazy mózgu, niska aktywność fizyczna, palenie tytoniu, dieta uboga w nienasycone tłuszcze i antyoksydanty. Dodatkowo czynnikiem ryzyka jest również pierwszy stopień pokrewieństwa z osobą, u której stwierdzono chorobę Alzheimera, jednak trzeba pamiętać, że nie warunkuje to pojawienia się choroby.

Epidemiologia choroby Alzheimera na świecie i w Polsce

Najczęściej AD spotyka się u osób po 65. roku życia, lecz może pojawić się również wcześniej. W 2006 r. na świecie cierpiało na nią około 26,6 miliona chorych. Szacuje się, że w 2050 r. choroba dotknie jedną na 85 osób.

W grupie wiekowej 65–85 lat zachorowalność na chorobę Alzheimera podwaja się co 5 lat. Częstość występowania choroby Alzheimera u osób w wieku 60 lat szacowana jest na około 1%, a w populacji osób wieku 90 lat i powyżej – do 50%.

Według danych podawanych przez Institute for Health Metrics and Evaluation w 2019 r. na chorobę Alzheimera i choroby pokrewne chorowało w naszym kraju 585 tys. osób, co stanowiło 1,5% ogólnej populacji. Jest to o 0,2 p.p. mniej niż wartość dla Unii Europejskiej i więcej o 0,2 p.p. niż w Polsce w 2014 r. Odsetek kobiet wyniósł w 2019 r. 71%. Współczynnik chorobowości na 1000 osób w wieku 55+ wzrósł o 6% (z 29,6% do 31,3%). W przypadku kobiet był to wzrost o 7% (z 36,8% w 2014 r. do 39,4% w 2019 r.), a w przypadku mężczyzn o 3% (z 20,0% w 2014 r. do 20,7% w 2019 r.).

W związku z tym, że częstość występowania otępień (w tym otępienia alzheimerowskiego) wzrasta wraz z wiekiem, należy się spodziewać, że w najbliższych latach liczba chorych z tym typem demencji będzie rosnąć. We wszystkich analizowanych krajach europejskich odsetek chorych na chorobę Alzheimera i choroby pokrewne wzrósł w 2019 r. w porównaniu do 2014 r., co prawdopodobnie ma związek ze starzeniem się społeczeństwa.

Obraz kliniczny choroby Alzheimera

Najwcześniejszym i osiowym objawem AD są zaburzenia pamięci świeżej. U chorego zauważa się problemy z zapamiętywaniem i przypominaniem sobie bieżących informacji. W pierwszym stadium choroby chory potrafi podać dokładne fakty z dzieciństwa czy z młodości, ale nie jest w stanie powiedzieć, co wydarzyło się przed kilkoma minutami lub godzinami.

Częstym wczesnym objawem, który skłania opiekunów do szukania pomocy, jest wielokrotne powtarzanie przez chorego tych samych pytań oraz ciągłe poszukiwanie przez niego przedmiotów codziennego użytku. Objawem, na który często uskarżają się klienci podczas pierwszej wizyty, jest wypadanie słów. Nie są w stanie przypomnieć sobie wyrazu, którego chcieli użyć.

Pierwszym objawem choroby Alzheimera mogą być również trudności w prawidłowej orientacji w terenie, początkowo nieznanym, a następnie także w znanym.  Czasami pierwszą skargą zgłaszaną przez chorych są trudności z uwagą i koncentracją na wykonywanej czynności oraz trudność z powrotem do wykonywanego zadania po wystąpieniu jakiegoś zakłócającego dystraktora, na przykład dzwonka telefonu lub pukania do drzwi. Wraz z postępem choroby zaburzeniu ulega również pamięć dawna. Przypominanie tego, co wydarzyło się w odległej przeszłości chorego, staje się utrudnione. Zasób słów stopniowo się zmniejsza.

W głębokim stadium chory zapomina podstawowych informacji na swój temat, nie potrafi podać odpowiedzi na pytania, np. jak się nazywa, gdzie ani z kim mieszka, nie jest też w stanie rozpoznać członków najbliższej rodziny. Chory w tym stadium jest zdolny do wypowiadania zaledwie kilku prostych słów, aż wreszcie jedynie nieartykułowanych dźwięków i pojedynczych sylab. Na tym etapie chory ma problem z orientacją na terenie swojego mieszkania.

Bardzo często AD towarzyszą zaburzenia nastroju o charakterze depresji (rzadziej pojawia się euforia). Często już w pierwszym stadium choroby, gdy chory zaczyna sobie zdawać sprawę z narastających ograniczeń sprawności umysłowej, pojawia się obniżony nastrój z dominującym smutkiem, apatią i poczuciem beznadziejności związanym z chorobą i jej nieuleczalnością. Częsty też jest objaw adynamii – chory siedzi bez ruchu nawet przez kilkanaście godzin.

U niektórych chorych niepokój psychoruchowy nasila się w godzinach popołudniowych. Może wystąpić objaw wędrowania, który polega na nieustannym chodzeniu po mieszkaniu oraz usilnych próbach wyjścia na zewnątrz. Chory jest przekonany, że nie przebywa we własnym mieszkaniu i musi wrócić do własnego domu, najczęściej mając na myśli rodzinny dom z dzieciństwa.

Na skutek zaburzeń pamięci chorzy, którzy mieszkają samodzielnie, przyjmują zbyt mało lub zbyt dużo posiłków, najczęściej nieodpowiednio zbilansowanych, co może prowadzić do niedożywienia. Chory może przejawiać brak apetytu, wybiórczy apetyt lub wręcz przeciwnie – nadmierną zachłanność na jedzenie, ponieważ nie pamięta, że spożył już posiłek. U chorych mogą występować także zaburzenia snu i rytmu dobowego. Zasypiają dopiero późno w nocy, budzą się następnego dnia w godzinach południowych, często drzemiąc w ciągu dnia. Niekiedy bardzo wcześnie zasypiają i wybudzają się w bardzo wczesnych godzinach porannych.

Problemem często zgłaszanym przez opiekunów osób chorych na AD są różnego typu objawy psychopatologiczne, które mogą powodować silne reakcje lękowe i zachowania agresywne.

Najczęstsze z nich to:

• objawy wytwórcze – urojenia w postaci przekonań o zagrożeniu, którego źródłem jest opiekun lub osoby obce,
• przekonanie chorego o zdradzie lub oszustwach ze strony małżonka, podawaniu trujących substancji lub chęci pozbycia się go z domu,
• obwinianie opiekunów o celowe, złośliwe chowanie rzeczy, tak aby chory nie mógł ich znaleźć.

W chorobie Alzheimera objawy ruchowe nie należą do osiowych, jednak u części chorych narasta zniedołężnienie ze spowolnieniem i trudnościami w chodzeniu oraz tendencją do upadków. W głębokim stadium choroby u około 10% chorych mogą pojawiać się mioklonie i napady padaczkowe toniczno-kloniczne. U 60% chorych występują objawy pozapiramidowe w postaci spowolnienia ruchów, wzmożonego napięcia mięśni, zaburzeń postawnych i hipomimii.

W późniejszym stadium pojawia się trudność nawet z utrzymaniem pozycji siedzącej, co skutkuje tym, że w krańcowym stadium choroby wielu chorych przebywa wyłącznie w pozycji leżącej, co może prowadzić do występowania powikłań, takich jak odleżyny i odparzenia, a także zachłyśnięcia pokarmem lub infekcji płucnych.

Opis objawów klinicznych, przebiegu choroby i określenie stopnia zaawansowania otępienia – skala Global Deterioration Scale (GDS)

Przebieg kliniczny otępienia możemy podzielić na 3 fazy:

• otępienie łagodne,
• otępienie średnio zaawansowane,
• otępienie bardzo zaawansowane (głębokie).

Szczegółowy opis objawów i przebiegu klinicznego zawiera skala Global Deterioration Scale (GDS), która także określa stopień zaawansowania AD.

Skala GDS (Global Deterioration Scale)

1. Bez zaburzeń poznawczych
   • Brak subiektywnych (zgłaszanych przez klienta) i obiektywnych (stwierdzanych w badaniu klinicznym) objawów zaburzeń pamięci.
2. Bardzo łagodne zaburzenia poznawcze (zapominanie)
   • Chory skarży się na pogorszenie pamięci, najczęściej zgłasza, że zapomina, gdzie położył dobrze znane przedmioty lub nie może sobie przypomnieć dobrze znanych nazw.
   • Nie ma obiektywnych zaburzeń pamięci w badaniu klinicznym.
   • Nie ma obiektywnie potwierdzonych trudności w pracy i w kontaktach społecznych.
   • Niepokój chorego proporcjonalny do zaburzeń.
3. Łagodne zaburzenia poznawcze (wczesny stan dezorientacji)

Najwcześniejsze stadium, kiedy ubytki czynności poznawczych stają się wyraźnie widoczne. Występuje ≥ 1 z następujących objawów:

• Chory może się zgubić, podróżując do nieznanych sobie miejsc.
• Współpracownicy zauważają, że chory gorzej spełnia swoje zadania w pracy.
• Pojawiają się widoczne dla najbliższego otoczenia trudności w odnajdywaniu słów i nazwisk.
• Chory zapamiętuje stosunkowo mało informacji z przeczytanego rozdziału.
• Pojawiają się trudności z zapamiętaniem nazwisk dopiero co poznanych osób.
• Chory może zgubić albo odłożyć w niewłaściwym miejscu wartościowe przedmioty.
• Pojawiają się wychwytywane w testach klinicznych zaburzenia uwagi.

Obiektywne stwierdzenie zaburzeń pamięci możliwe jest tylko po bardzo szczegółowym badaniu. Następuje gorsze wypełnianie trudnych zadań zawodowych i społecznych. Pojawia się wypieranie zaburzeń. Objawom towarzyszy łagodny lub umiarkowany lęk.

4. Umiarkowane zaburzenia poznawcze (późny stan dezorientacji)

Wyraźny deficyt widoczny w dokładnym badaniu. Zaburzenia te przejawiają się następująco:

• Klient przestaje orientować się w aktualnych wydarzeniach.
• Zaburzeni...